Pestisidlər və arı ölümləri

Yazar: Elçin Nəsirov

           Arılar bal, polen, propolis, arı südü kimi qida dəyəri yüksək məhsullar istehsal etməsi ilə bərabər, bitkilərin tozlanmasına səbəb olduqları üçün, ekosistemə böyük töfhə verirlər. Ayrıca kənd təsərrüfatı istehsalında məhsuldarlığın artmasında da böyük rol oynayırlar (Pashte və Patil 2017; Hu və dig., 2017). Dünyada mövcut arı populyasiyalarında azalmalar görülməktədir. Arı ölümlərinin bir çox səbəbləri var. Parazitlər, patogenlər, yetersiz qidalanma və insektisidlər də daxil olmaqla bir çox amil bu azalmanın səbəbi kimi göstərilir (Karahan və dig., 2018). Bal arıları və tozlayıcıların azalması dünya miqyasında böyük problem və narahatlıq doğurur (Di Prisco və dig., 2013; Abbo və dig., 2017).

      Pestisidlər kənd təsərrüfatı istehsalında məhsuldarlığın artmasına mane olan zərərvericilər, xəstəliklər və alaq otlarına qarşı istifadə olunan maddələrdir. Kənd təsərrüfatında məhsuldarlığı artırmaq üçün pestisidlərin istifadəsi hər gün daha da artmaqdadır. Hal hazırda pestisidlərdən istifadə etmədən kənd təsərrüfatı məhsullarının yetişdirilməsi demək olarki, mümkün deyildir. 

     Pestisidlər, kimyəvi tərkibinə görə, insanlar da daxil olmaq üzərə bütün digər canlılar üçün potensial olaraq zəhərlidir (Kaya, 2014; Özdemir, 2017). Pestisidlər kənd təsərrüfatı məhsullarını zərərvericilərdən qoruyur, amma eyni zamanda hədəfdə olmayan orqanizmlərə də zərər verir. 

       Kənd təsərrüfatında zərərvericilərə qarşı istifadə olunan pestisid növlərində biri neonikotinoidlərdir (Douglas və dig., 2015).  Neonikotinoid pestisidləri ilk dəfə 1970-ci ildə California Modestodakı Shell Bioloji Tədqiqat Mərkəzində hazırlanmışdır. 1990-cı illərin ortalarından başlayaraq kənd təsərrüfatında zərərvericilərə qarşı geniş istifadə olunmağa başlamışdır (Mencke, 2002). Özəlliklə, toxumlar üçün istifadə olunan pestisidlər arasında satışların 80%-ni neonikotinoidlər təşkil edir. Neonikotinoidlər bitkilər tərəfindən asanlıqla əmilir və arılar tərəfindən toplanan nektar və polenə qarışır (Goulson, 2013). İstifadə olunan pestisidin çox az miqdarı bitkilər tərəfindən qəbul edilir. Neonikotinoidlərin təxminən 5%-i bitki tərəfindən alınır (Sur and Stork, 2003) yerdə qalanı hava, su və torpağa qarışırır. Bu insektisid arı və digər faydalı böcəklər üçün çox zərərlidir (Rondeau, 2014). Pestisidlərdən istifadənin artması bal arılarının da zərər görməsinə və populyasiyalarının azalmasına səbəb olur (Karahan və dig., 2018; Christen və Fent, 2017; Daisley və dig., 2017).

         İstifadə olunan pestisidlər arılara nektar, polen və su içərisindəki qalıntılar vasitəsi ilə keçir. 2006-cı ildə başlayan kütləvi arı ölümləri bütün dünyada arıçılar və elm adamlarını pestisidlərin arılara təsirini araşdırmağa məcbur etdi. Araşdırmalar nəticəsində neonikotinoid insektisidlərin dozalarına məruz qalan arıların ömrünün qısaldığı, ana arıların yumurtlama bacarığının azaldığı, yaddaş, qoxu, öyrənmə və müdafiə bacarıqlarının azalması sübut olunmuşdur (Hou və dig., 2017; Shi və dig., 2017). Bal arısı koloniyalarının həyatda qalmaları üçün güclü bir immunitet sisteminə sahibdirlər. Neonikotinoid insektisidlərinə məruz qalan arıların immun sistemi pozulur və xəstəliklərə qarşı müqaviməti azalır (Brandt, 2016). Hətta ölümcül dozadan aşağı miqdarlara məruz qalmaları belə, arıların davranışını dəyişdirir və koloniyaların yaşamasını çətinləşdir (Penelope, 2012). Arılar bitkilərin əsas tozlayıcısı olmaqla bərabər, insanlar üçün də önəmli qidalar istehsal edirlər. Burada diqqət edilməsi gərəkən nöqtə, arıların pestisidlərə məruz qalmaları nəticəsində arı məhsullarının da pestisidlərə məruz qalaraq insan sağlamlığı üçün təhdid yaratmasıdır (Böhme və dig., 2017).

Pestisidlərin arılar üzərindəki mənfi təsirlərini azaltmaq üçün nə edilməlidir?

1. Bitkilərin çiçəklənmə zamanlarında dərmanlama edilməməlidir.  
2. Dərmanlama gecə və ya sabah erkən edilməlidir.
3.  Dərmanlamadan öncə o ərazidə olan çiçəkli bitkilərin kəsilməsi, arıların zərər görməsini önləyir.
4. Arıçılıq təsərrüfatının yerləşəcəyi ərazinin seçimi də pestisidlərin zərərinin qarşısının almaqda böyük önəm daşıyır. 
5.  Dərmanlama əsnasında arılar yuvasında bağlı olmalıdır. 

       Avropa birliği 2018 ci ildə, neonikotinoid sinfindən olan 3 maddəni (imidacloprid, tiametoksam və lilianidin)  istixanalar xaricində istifadəsini qadağan edən qanun qəbul etdi. Buna baxmayaraq, bir çox ölkədə istifadəsinə heç bir məhdudiyyət yoxdur.

     
     Yeni araşdırmalar göstərir ki, neonikotinoid sinfindən olan bəzi kimyəvi maddələrin istifadəsinə qadağalar qoyulduqdan sonra, artan tələbat sonucunda  “arı dostu” adı altında bazara çıxarılan və kənd təsərrüfatı məhsullarına tətbiq edilən pestisidlərdə heç də məsum deyildir. Mütəxəssislər, qadağan edilmiş kimyəvi maddələrin əvəzinə istifadə olunan bu alternativ maddələrin də təhlükəli yan təsirlərinin olduğunu söyləyirlər.

Arıların və digər tozlayıcıların insanlıq və dünyamız üçün önəmini xatırlamaq və bu mövzuda fərqindəliyi artırmaq üçün 20 may “dünya arı günü” olaraq qeyd olunur.

Ədəbiyyat

1. Abbo, P. M., Kawasaki, J. K., Hamilton, M., Cook, S. C., De Grandi‐Hoffman, G., Li, W. F.,  Chen, Y. P. (2017) Effects of Imidacloprid and Varroa destructor on survival and health of European honey bees, Apis mellifera. Insect science, 24(3), 467-477.

2. Brandt, A, Gorenflo A, Siede R, Meixner M, Büchler R. (2016). The neonicotinoids thiacloprid, imidacloprid, and clothianidin affect the immunocompetence of honey bees (Apis mellifera L.). Journal of Insect Physiology.Volume 86, March 2016, Pages 40–47

3. Böhme, F., Bischoff, G., Zebitz, C. P. W. (2017) From field to food—will pesticide-contaminated pollen diet lead to a contamination of royal jelly? Apidologie.

4. Christen, V., Fent, K. (2017) Exposure of honey bees (Apis mellifera) to different classes of insecticides exhibit distinct molecular effect patterns at concentrations that mimic environmental contamination. Environmental Pollution, 226, 48-59.

5. Daisley, B. A., Trinder, M., McDowell, T. W., Welle, H., Dube, J. S., Ali, S. N., Reid, G. (2017) Neonicotinoid-induced pathogen susceptibility is mitigated by Lactobacillus plantarum immune stimulation in a Drosophila melanogaster model. Scientific Reports, 7.

6. Di Prisco, G., Cavaliere, V., Annoscia, D., Varricchio, P., Caprio, E., Nazzi, F., Pennacchio, F. (2013) Neonicotinoid clothianidin adversely affects insect immunity and promotes replication of a viral pathogen in honey bees. Proceedings of the National Academy of Sciences, 110(46), 18466-18471.

7. Douglas, M. R., Tooker, J. F. (2015) Large-scale deployment of seed treatments has driven rapid increase in use of neonicotinoid insecticides and preemptive pest management in U.S. field crops. Environ. Sci. Technol. 49, 5088–5097.

8. Pashte, V.V., Patil, C.S. (2017). Toxicity and Poisoning Symptoms of selected Insecticides to Honey Bees (Apis mellifera mellifera L.). Archives of Biological Sciences.

9. Hou, C. S., Gao, J., Dai, P. L., Luo, Q. H., Wang, Q., Diao, Q. Y.,Liu, Y. J. (2017) Sublethal effects of imidacloprid on targeting muscle and ribosomal protein related genes in the honey bee Apis mellifera L. Scientific Reports, 7, 1.

10. Hu, Y.T., Wu, T.C., Yang, E.C., Wu, P.C., Lin, P.T., Wu, Y.L. (2017). Regulation of genes related to immune signaling and detoxification in Apis mellifera by an inhibitor of histone deacetylation. Scientific Reports, 7, 41255.

11. Karahan, A., Yildirim, F., Karahan, M., Karaca, İ., & İlçe, O. (2018). Imidacloprid Bal Arılarında Kış Kayıplarına Neden Olur Mu ? Arıcılık Araştırma Dergisi, 10(2), 54–60.

12. Kaya S. (2014) Pestisidler. Editör: Sezai Kaya. Veteriner Toksikoloji. Medisan Yayın Serisi:78 Baskı:3. ISBN: 978-975-7774-75-4. Sayfa:301. Ankara.

13. Mencke N and Jeschke P. (2002) Therapy and prevention of parasitic insects in veterinary medicine using imidacloprid. Curr Topics Med Chem 2: 701–715.

14. Penelope R. W., Stephanie O., Felix L. W, Dave G. (2012) Neonicotinoid Pesticide Reduces Bumble Bee Colony Growth and Queen Production. Science 20 Vol. 336 no. 6079 pp. 351-352

15. Rondeau G, Sánchez-Bayo F, Tennekes HA, Decourtye A, Ramírez-Romero R, Desneux N. (2014) Delayed and timecumulative toxicity of imidacloprid in bees, ants and termites. Scientific Reports.

16. Sur R, Stork A (2003) Uptake, translocation and metabolism of imidacloprid in plants. Bull Insectol 56:35–40

17. Shi, T. F., Wang, Y. F., Liu, F., Qi, L., Yu, L. S. (2017) Sublethal Effects of the Neonicotinoid Insecticide Thiamethoxam on the Transcriptome of the Honey Bees (Hymenoptera: Apidae). Journal of economic entomology, 110(6), 2283-2289.

18. Goulson, D. (2013) "Neonicotinoids and bees: What's all the buzz?." Significance10.3 : 6-11

19. Özdemir, N. (2017). Neonikotinoid pestisitler ve arı sağlığına etkileri. 17(May), 44–48.