Yazar: Elçin Nəsirov
Əhalinin artması, qlobal iqlim dəyişikliyi, kənd təsərrüfatına (k/t) yararlı sahələrin k/t məhsulları istehsalından kənar məqsədlər üçün istifadəsi kimi amillər
adambaşına düşən k/t-na yararlı azalmasına səbəb olmuşdur. Bütün
bunlar qida böhranlarını da bərabərində gətirmişdir. Ölkələr əhalinin qidaya olan ehtiyaclarını ödəmək
üçün alternativ həll yolları axtarmağa başlamışlar. Bu alternativlərdən biri də
ölkənin başqa ölkənin sərhədləri daxilindəki k/t-na yararlı
torpaqların icarəyə götürmək və ya satın almaqdır.
Bu araşdırmada Dünya Bankı
və BMT-nin (Birləşmiş
Millətlər Təşkilatı) raporlarından və spesifik olaraq sərhədlərarası k/t
investisiyalarını izləyən Land Matrix,
GRAIN ve OXFAM
kimi təşkilatların hesabatlarından istifadə olunmuşdur.
Sərhədlərarası k/t investisiyası dedikdə- kənd təsərrüfatı istehsalı üçün başqa bir ölkənin sərhədləri daxilində torpaq ərazilərin icarəyə götürülməsi və ya satın alınması başa düşülür
Sərhədlərarası k/t investisiyaları ilə əlaqədar dəqiq
məlumat əldə etmək çox çətindir. Bunun əsas səbəblərindən biri bu cür müqavilələrin
əsasən çox gizli tutulmasında irəli gəlməktədir. Digər bir səbəb, sərhədlərini bu cür investorlara açan az inkişaf etmiş ölkələrin dəqiq və
etibarlı məlumat bazasına sahib olmamasıdır. Başqa bir səbəb isə, investisiya
qoyuluşu edən ölkə və ya təşkilatlar bu barədə məlumatları ictimaiyyətlə
bölüşmürlər (Messerli, 2014).
Environmental Research Letters jurnalında 2014-cü
ildə dərc olunan bir araşdırmaya görə, en az 126 ölkənin kənd təsərrüfatına
yararlı əraziləri satın aldığı və ya icarəyə götürdüyü təxmin edilməktədir. Ən
çox sərhədlərarası k/t investisiya qoyuluşu edən ölkələr; ABŞ, Çin, İngiltərə,
Almanya, Hollandiya və Hindistandır. Bu ölkələr özəlliklə də Braziliya,
Efiopiya, Filippin, Sudan, Madagaskar, Mozambik və Tanzaniyadır.
Sərhədlərarası k/t investisiyaları
qoyulan bölgələrin başında Afrika gəlməktədir. İnvestorların Afrika ölkələrini
seçməsinin üç səbəbi var
1. əkilməmiş, boş və nisbətən ucuz
olan geniş ərazilərin olması;
2. zəif və şəffaf olmayan idarəetmə
sistemlərinin olması
3. ucuz işçi qüvvəsinin mövcudluğu (Deininger, 2011).
Mövzu ilə əlaqədar rəqəmlərə baxdığımız zaman Çinli
investorların 33 ölkədə, ABŞ 28, İngiltərənin 30 fərqli ölkədə k/t üçün əlverişli
torpaq ərazilərini satın aldığı, Efiopyanın isə 21 fərqli ölkəyə, Sudan və
Madaqaskarın isə 18 ölkəyə torpaqlarını satdığı görülməktədir.
Dünya Bankının 2016-cı il məlumatlarına görə; Çin
dünya əhalisinin yüzdə 19-na sahib olduğu halda, dünyanın k/t-na yararlı ərazilərinin
yalnız 11 faizinə sahibdir. Çin əhalisinin qidaya olan ehtiyacını ödəyə bilmək
üçün başqa ölkələrin sərhədləri daxilində torpaqları icarə götürmək və ya satın almaq məcburiyyətindədir.
Əhali və k/t-na əlverişli torpaq sahələri arasındakı bu balanssızlıq Çini
alternativ ərazi axtarışına sövq etmişdir.
Ərazilərin istifadə məqsədinə görə dağılımı incələndiyində
24.1 milyon hektar ilə k/t ilk sırada olduğu görülməktədir.
Tablo 2. Ərazilərin istifadə məqsədlərinə görə dağılımı
Sərhədlərarası kənd
təsərrüfatı investisiyalarının təsiri və nəticələri
Sərhədlərarası k/t investisiyalarının təsirlərini və
nəticələrini investisiya qoyuluşu edən və ərazisini satan/icarəyə verən ölkələr
baxımından fərqli qiymətləndirilməktədir. Qiymətləndirmə apararkən k/t üçün əlverişli ərazilərini satan/icarəyə verən ölkələrin daha çox mənfi anlamda təsirə məruz
qaldığını görürük.
Sərhədlərarası
k/t investisiya qoyuluşu edən ölkələrin qiymətləndirilməsi
Hal-hazırda, sərhədlərarası k/t investisiya qoyuluşu
edən lider ölkələr ABŞ, Malayziya, Sinqapur, İngiltərə, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri,
Çin, Hindistan, Braziliya, Kanada və Hollandiyadır. Bu ölkələrin investisiya
qoyduqları hədəf ölkələr Sudan, Mozambik, Ukrayna, Konqo, Papua Yeni Givineya,
Rusiya, İndoneziya, Konqo Demokratik Respublikası və Qayanadır (Land Matrix,
2016).
Sərhədlərarası k/t investisiya qoyuluşu edən ölkələrin bu addımı atmasında ən önəmli səbəbləri;
-k/t üçün əlverişli torpaqlarının ölkə əhalisinin qidaya olan ehtiyacını qarşılamaması,
-torpağın keyfiyyətinin qeyri-qənaətbəxş olması,
-bahalı işçi qüvvəsi,
-xammal və bazara olan uzaqlıq kimi sıralamaq olar.
İnvestisiya qoyuluşu edən ölkələr üçün ən önəmli risklərdən
biri sərmayə qoyulmuş ölkədə qeyri-sabit vəziyyət və ölkə rəhbərliyinin tez-tez
dəyişməsidir. Başqa bir risk isə bu cür investisiya qoyuluşlarında uzun müddətdə
baş verə biləcək hadisələri kontrol etməyin mümkün olmamasıdır.
Ərazisini
satan/icarəyə verən ölkələrin qiymətləndirilməsi
Sərhədlərarası k/t investisiyalarının qoyulduğu bölgələr, əsasən, müasir kənd təsərrüfatı texnika və avadanlıqlarının tətbiq olunmadığı və ənənəvi k/t metodlarından istifadənin geniş yayıldığı az inkişaf etmiş ölkələrdir. Bu investisiya qoyuluşlarının yaratdığı müsbət dəyişikliklərə;
-yerli əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsi,
-əlavə məşğulluq imkanları
-insanların işsizlik üzündən şəhərlərə köç etmək məcburiyyətində qalmamasını
göstərmək olar.
Az inkişaf etmiş ölkələrdə müasir k/t müəssisələrinin
qurulması müasir k/t avadanlıqlarından istifadəni də zəruri edir. Bu
investisiya qoyuluşları, az inkişaf etmiş ölkələrdə yoxsulluğun azaldılmasına, həyat
səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olur. Lakin bunun kimi investisiya qoyuluşları
yerli istehsalçılar üçün böyük riskləri də bərabərində gətirir (Liu, 2014).
Bir ölkənin sərhədləri daxilində torpaq ərazisinin
başqa bir ölkə tərəfindən icarəyə götürülməsi və ya satın alınması yerli əhali
tərəfindən torpaqların ələ keçirilməsi kimi başa düşülür. Nəticə olaraq yerli əhalinin
ölkə daxili məcburi miqrasiyası və mülkiyyət problemləri kimi mənfi nəticələrin
yaranmasına səbəb olur (Berstein, 2014).
Ədəbiyyat
1.
1.1.Messerli, P., Giger M., Dwyer M., B.,
Breu T., Eckert S., (2014), The Ge1ography of Large-Scale Acquisitions:
Analysing Socio-Ecological Patterns of Target Contexts in the Global South,
Applied Geography, sayı 53, ss.449- 459
2.
2.2. Deininger, K., Byerlee D.,
(2011), Rising Global Interest in Farmland: Can it Yield Sustainable and
Equitable Benefit? World Bank
3.
3. 3. Liu,
P., (2014) Impacts of Foreign Agricultural Investment on Developing Countries
FAO, Roma.
4.
4. 4.Berstein, H., (2014), Tarımsal Değişimin Sınıfsal Dinamikleri, Çev. Oya Köymen, 2.bs., İstanbul, Yordam Kitap.
5.
