Torpaqsız əkinçilik. (soilless agriculture)

Torpaqsız əkinçilik nədir?

Bitki yaşamını davam etdirə bilməsi üçün lazım olan su və qida maddələrinin kök mühitinə lazımi miqdarda verilməsinə əsaslanan istehsal üsulu "torpaqsız əkinçilik" adlanır (Demirsoy et al 2017). Torpaqsız əkinçilik, bəzi ədəbiyyatlarda “hidroponik kənd təsərrüfatı” olaraq qeyd olunur (Olympios 1993).

Torpaqsız əkinçilik 1970-ci illərdən sonra  istixana təsərrüfatlarında  geniş istifadə olunmağa başladı. Bunun ən önəmli səbəbi enerji böhranından sonra torpaq dezinfeksiya edici vəsaitlərin bahalaşması və onların istifadəsinə məhdudiyyətlərin qoyulması idi. Torpağın dezinfeksiyasına alternativ axtarışı, ticarət məqsədli istixana təsərrüfatlarında torpaqsız əkinçiliyin populyarlaşmasına səbəb oldu (Gül 2008).

Torpaqsız əkinçilik hal hazırda istixanaların inkişaf etdiyi ölkələrdə (Hollandiya, Belçika, Yaponiya) və son illərdə istixana sahələrinin və sayının artdığı Aralıq dənizi ölkələrində (İspaniya, İtaliya) geniş yayılmışdır.

Dünyada qabaqcıl kənd təsərrüfatı təcrübələrinin aparıldığı ölkələrdən biri olan Hollandiyada istixanaların təxminən 70%-də torpaqsız əkinçilik üsulları tətbiq olunur.

Tarlada əkilən bitkilərin ehtiyacları torpaqdakı minerallar və ya suvarma yolu ilə qarşılanır. Lakin bu bitkinin ətraf mühitlə olan əlaqəsini kontrol etmək mümkün deyildir. Bundan əlavə torpağın məhsul yığımından sonra özünü təkrar bərpa etmək üçün lazım olan vaxt, bizim istədiyimiz zaman istədiyimiz məhsulu əldə etməmizə mane olur. İqlim şəraitini kontrol etmək üçün zamanla istixana təsərrüfatları ortaya çıxmışdır. Ancaq istixanalarda iqlim şəraiti açıq havadan fərqli olduğuna görə bitkilər torpaqdan aldıqları mineralları və digər maddələri vaxtında ala bilmirlər (El-Kazzaz 2017).

Yaponiya alimi Shigeo Nozawanın pomidor bitkisi üzərində apardığı təcrübəni çoxumuz bilirik. Təcrübənin mahiyyəti qısaca budur. Hər canlının təbiətdə bir əyləc sistemi var. Bu sistem canlıları müəyyən saya çatdıqda, onların böyüməsini və çoxalmasının qarşısını alır. Bu sistem, yaşadığımız dünyanı yaşanabilir hala gətirir. Əgər belə bir sistem olmasaydı, bakteriyalar bütün dünyanı əhatə edər və 3-4 gün içində məhv edərdi. Pomidor toxumuna istədiyi şərtləri istədiyi şəkildə vermək, qısacası bu əyləc sistemini ortadan qaldırır. Torpağın tərkibi və quruluşundan dolayı bu əyləc sistemi torpaqdada var. Bu səbəbdən bu təcrübə suda aparılmışdır. Nəticədə çox nəhəng bir pomidor ağacı əldə edilmişdir.

Təcrübənin sonunda pomidor bitkisi normal ağac ölçülərinə qədər böyümüşdür. Bu pomidor bitkisindən nə az, nə çox tam olaraq 13000 ədət pomidor toplanmışdır. Bütün bunlar bir pomidor toxumundan yaranmışdır. Heç bir GMO və hormon dəyişikliyi etmədən, yalnız elmi üsullarla bu möcüzə  reallaşdırılmışdır.

"Etdiyim yeganə şey ağacların böyüməsinə zərər verə biləcək şərtləri ortadan qaldıraraq, ağacların öz güclərini ortaya qoymalarını asanlaşdırmaq oldu" demiş Shigeo Nozawa (Nozawa, 1980).

Ancaq torpaqda hələ də bilmədiyimiz bitkinin aldığı bəzi elementləri suda verə bilmədiyimiz üçün, əlbəttə ki tarla məhsulu qədər keyfiyyətli deyildir.

Hidroponik əkinçiliklə hansı bitki yetişdirə bilər?

Demək olar ki bütün bitkilər, amma bəzi bitkilər bildiyimiz kimi çox həssasdır və digərlərinə nisbətən daha çox əraziyə ehtiyacları var. Bu sistemlə ən çox yetişdirilən tərəvəzlərdən bəziləri: pomidor, şirin və acı bibər, xiyar, balqabaq, noxud, lobya, ispanaq, kahı,  reyhan, brokkoli vəs. Bunlardan başqa, dərman bitkiləri və aromatik bitkilər, çiçəklərdə yetişdirilir.

Torpaqsız əkinçiliyin üstünlükləri.

·   1.İstehsal üçün lazım olan əraziyə və işçi qüvvəsinə qənaət olunur.

2.Klassik kənd təsərrüfatına nisbətən məhsuldarlıqda 5 qat artım olur.

3.Torpağın hazırlanması, şumlanması, torpağın özünü bərpa etməsi kimi işlər yoxdur.

4.Torpaqla əlaqəli xəstəliklər və buna bənzər problemlər yaşanmır.

5.İlin 12 ayı istehsal davam edir (Sengupta və Banerjee, 2016).

1 m²- 60 avro

Torpaqsız əkinçiliyə çəkilən xərclər klassik üsullara görə çox yüksəkdir. Ancaq əldə ediləcək gəlir düşünüldüyü zaman bu üsul məqsədəuyğundur. Bu xərclər plastik istixanalarda 1 m²- 60, şüşə istixanalarda isə 70-75 avrodur. Qoyulan investisiyanın geri qayıtma müddəti isə 2-5 il arasında dəyişir.

Torpaqsız əkinçilikdə üç fərqli metod tətbiq olunur. Bunlar:

• Aeroponik
• Durğun su
• Axan su yöntəmləridir

Aeroponik yöntəmdə bitkilər üçün lazım olan qida maddələri buxar şəklində verilir. Daha çox məhsul əldə etmək üçün bu yöntəm daha çox istifadə olunur.

Durğun su yöntəmi, əsasən evlərdə hobbi şəklində xiyar, kahı kimi məhsulların yetişdirilməsində istifadə olunur.

Axan su yöntəmində isə durğun su yöntəmində havalandırma probleminin həll edildiyi bir üsuldur. İstixana təsərrüfatlarında geniş istifadə olunur.

Torpaqsız əkinçiliyin ətraf mühitə faydaları.

Kənd təsərrüftı ilə məşğul olan istehsalçıların bilərəkdən və ya bilməyərək etdiyi bəzi səhv yöntəmlər ekoloji problemlərə səbəb olur.

• Pestisid istifadəsini azaldır: Ənənəvi kənd təsərrüfatında bitki və torpaqdakı xəstəlikləri aradan qaldırmaq üçün davamlı pestisid istifadəsi tələb olunur. Pestisidlərin həddindən artıq istifadəsi bitkilərdəki xəstəliyi aradan qaldırmaqla yanaşı, torpaqdakı mineralları da öldürür. Müəyyən bir müddətdən sonra pestisidlərin çox istifadəsi digər xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur. Bu xəstəliklərin aradan qaldırılması üçün digər dərmanlar ehtiyac duyulur. Torpaqsız əkinçilikdə isə kök xəstəlikləri baş vermədiyi üçün pestisid istifadəsi daha az olur.  
• Su israfının qarşısını alır: Kənd təsərrüfatında məhsuldarlığının artırılmasında sulamanın önəmi böyükdür. Şəhərlərin kanalzasiya sistemlərindən gələn tullantı sularının yeraltı sulara qarışması nəticəsində kənd təsərrüfatı istehsalında bir sıra problemlər yaranır. Suda olan viruslar bitkilərə keçərək bir çox xəstəliklərə səbəb olur. Bundan başqa ərazilərin həddindən artıq sulanması torpaqların duzlanmasına və suyun israfına səbəb olur. Torpaqsız əkinçilikdə isə bitkilərə verilən su miqdarı kontrol altında olduğu için məhsulun keyfiyyətinə mənfi yöndə təsir etmir və su israfı olmur.
• Bitki tullantılarının yanmasını azaldır.

Torpaqsız əkinçiliyin dezavantajları nədir?

• Torpaqsız əkinçiliyin ən çox diqqət çəkən mənfi yönü daha çox müasir avadanlıqlara ehtiyac duyulmasıdır.
• Bitkilər normal torpaq mühiti ilə müqayisədə daha çətin böyüyür.
• Kök sisteminin inkişafı üçün lazım olan məhlulların hava alması daha çətindir.
• Problemlərlə qarşılaşdığı zaman qısa müddətdə məhv olurlar.
• Dözümlülüyü daha azdır.

Bu çatımazlıqlarına görə torpaqsız əkinçiliyə çox üstünlük verilmir. Lakin həm torpaqsız əkinçilik, həm də klassik əkinçilik sisteminin hər birinin özünəməxsus üstünlükləri vardır. Bu səbəbdən hər ikisi geniş istifadə olunmaqdadır.
Torpaqsız əkinçilik ilə əlaqədar daha çox məlumat əldə etmək üçün aşağıdakı videoları izləyə bilərsiniz.

Ədəbiyyat

1. Demirsoy, L., Mısır, D., & Adak, N. (2017). Topraksız Tarımda Çilek Yetiştiriciliği. ANADOLU Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Dergisi, 24(2), 71–80.
2. Olympios, C. M. (1993). Soilless media under protected cultivation rockwool, peat, perlite and other substrates. Acta Horticulturae 323: 215-234.
3. Gül, A. 2008. Topraksız Tarım, Hasad Yayıncılık, İstanbul.
4. El-Kazzaz, K. A., & El-Kazzaz, A. A. (2017). Soilless Agriculture a New and Advanced Method for Agriculture Development: an Introduction. Agricultural Research & Technology: Open Access Journal, 3(2). https://doi.org/10.19080/artoaj.2017.03.555610
5.  Nozawa, S. (1980). Method of hydroponic Culture. 120(19).
6. Sengupta, A., and Banerjee, H. (2016). Soil-less culture in modern agriculture. World Journal of Science and Technology, 2(September 2012), 103–108.