ADAU-nun Maliyyə və İqtisadi Nəzəriyyə kafedrasının asistenti
Texnologiyaların inkişafı həyatın bütün sahələrində
olduğu kimi, kənd təsərrüfatında da sürətlə artmağa davam edir. Dünya nüfusunun
durmadan artması kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbin artmasınını da bərabərində
gətirməktədir. Artan tələbə qarşılıq olaraq kənd təsərrüfatı istehsalının və məhsuldarlığının
artırılmasında mühüm rol oynayan müasir texnika və texnologiya əvəzsiz bir vasitəyə çevrilmişdir.
Dünya əhalisinin qidaya
olan ehtiyacının yetərli səviyyədə qarşılanmaması, kənd təsərrüfatı istehsalına
bağlı olaraq ətraf mühit çirklənməsi, davamlı kənd təsərrüfatının təmin edilməsi
öhdəliyinin yerinə yetirilməməsi və s, səbəblər kənd təsərrüfatı istehsalında
yeni yanaşmaları zərurət halına gətirmişdir. Bundan dolayı hal-hazırda yüksəlişdə
olan ağıllı texnologiyaların (smart technology) kənd təsərrüfatına tətbiqi zərurəti
yaranmışdır.
Ağıllı kənd təsərrüfatı (smart agriculture) dedikdə,
aqrar sahədə istehsalı, məhsuldarlığı və keyfiyyəti artırmaq üçün müasir
texnologiyalardan istifadə edən kənd təsərrüfat idarəetmə anlayışı nəzərdə
tutulur (Tekin, 2018).
Kənd Təsərrüfatı 1.0 olaraq
adlandırılan ilk inqilabın yaşandığı zaman aralığının ən əsas xüsusiyyəti, əl əməyinin
üstünlük təşkil etməsi, məhsuldarlığın isə az olması idi. 1950-ci illərin
sonlarına yaxın sintetik pestisidlər, gübrələr və məhsuldarlığa daha çox təsir
göstərən kənd təsərrüfatı texnikalarının istehsal xərclərini azaltması nəticəsində
"Yaşıl İnqilab" adlanan Kənd təsərrüfatı 2.0 mərhələsinə keçildi. GPS
siqnallarının hər kəsin istifadəsinə açılması ilə birlikdə Kənd Təsərrüfatı 3.0
və ya hal hazırda daha çox istifadə olunan adı ilə "Dəqiq Kənd Təsərrüfatı"
(precision agriculture) dövrünə keçid oldu. GPS texnologiyası ilə yanaşı, məhsul
yığımında istifadə olunan texnikalara tətbiq olunan VRA (Variable Rate Appilcation)
sistemləri, xüsusilə gübrələmə prosesinin izlənməsi üçün yaradılmış
texnologiyalar bu dövrdə tətbiq olunan ən yeni texnoloji yeniliklər idi.
Günümüzdə “sənaye 4.0” təsiri ilə istehsaldakı rəqəmsallaşma
prosesi kənd təsərrüfatına da öz təsirini göstərməyə başlamıştır. Kənd təsərrüfatı
istehsalı prosesində istifadə olunan bütün texnikalar sensorlar ilə təchiz
olunmuş və Əşyaların İnterneti (Internet of Things-IoT) də kənd təsərrüfatı
sektoruna daxil olaraq bütün istehsal prosesində texnikaların bir-biri ilə təmasda
olmasını təmin etməkdədir. Rəqəmsallaşma nəticəsində məlumatlar ağıllı cihazlar
tərəfindən toplanır və təhlil edilir. Bu tətbiqlər hansı ərazilərə, nə zaman, nə
qədər gübrənin verilməsi, hava şəraitini, sulama zamanlarını, torpağın vəziyyətini,
zərərvericilərə qarşı mübarizəni, təxmini məhsul yığımı dövrünü ətarflı şəkildə
göstərərək istehsalçının işini asanlaşdırmaqdadır. Bundan başqa məhsuldarlığı ənənəvi
metodlardan fərqli olaraq daha da artırmaqdadır.
Ağıllı kənd təsərrüfatı və ya
kənd təsərrüfatı 4.0, sənaye 4.0-da olduğu kimi istehsalın rəqəmsallaşdırılmasını
ifadə etməkdədir.Artıq kənd təsərrüfatı müasir texnika və
texnologiyaların tətbiq olunduğu bir sektora çevrilib və ənənəvi metodlarla
yüksək məhsuladarlıq və səmərəlilik əldə etmək mümkün görünmür.
Ağıllı kənd təsərrüfatı cihazları
Əşyaların
interneti-Əşyaların interneti anlayışı yəni IOT (internet of
things) texnologiyası ağıllı cihazların insan müdaxiləsi olmadan bir-biri ilə
IP qoşulması üzərindən qarşılıqlı əlaqədə olmasıdır.Əşyaların
interneti texnologiyaların istifadə edildiyi ağıllı kənd təsərrüfatı sayəsində,
kənd təsərrüfatı ilə məşğul olanların işləri daha da asanlaşmaqdadır. Ağıllı kənd
təsərrüfatı tətbiqləri sayəsində fermerlər planşet və ya telefondan istifadə edərək
tarlalarını uzaqdan idarə edir və mobil tətbiqetmələrlə suvarma, rütubət və
temperatur kimi bir çox prosesi izləyə bilərlər. Ağıllı kənd təsərrüfatında
torpaq, rütubət, işıq, hava istiliyi, CO2, günəş enerjisi və s. ölçümlərin aparılması üçün sensorlar var. Bu sensorlar tərəfindən davamlı olaraq toplanan məlumatlar (hava
şəraiti, torpağın keyfiyyəti, heyvanların sağlamlığı) müəssisənin vəziyyətini,
işçilərin fəaliyyətini, avadanlıqların səmərəliliyini və s. izləmək üçün
istifadə edilməktədir. Bundan başqa bu sensorlar vasitəsi ilə kənd təsərrüfatında
istifadə olunan texnika və avadanlıqlar uzaqdan idarə və kontrol ediləbilir.
Ağıllı kənd təsərrüfatında istifadə olunan texnologiyalar fermerlərə hansı
toxumların əkiləcəyini, istifadə olunan gübrənin miqdarını, məhsul yığımı üçün ən
yaxşı vaxtı və gözlənilən məhsuldarlığı bilməyə imkan verir. Fərqli parametrləri ölçmək
üçün məhsula müxtəlif sensorlar (torpaq PH, temperatur, rütubət, işıq
intensivliyi və s.) yerləşdirilir. Hər bir sensor/cihaz identifikasiya məqsədi
üçün təyin edilmiş IP (İnternet Protokolu) ünvanı ilə şəbəkədə yer alır.Sensorlar ilə ərazidən toplanan
məlumatlar simsiz və ya digər üsullarla buluda (cloud) göndərilir. Buluddakı məlumatlar
təhlil edilir və ya birbaşa fermerlərin ağıllı telefonlarına və ya kompüterlərinə
göndərilir. Beləliklə, fermerlərin məhsulla əlaqədar uyğun və düzgün qərarlar qəbul
etmələri təmin edilir.
Bulud texnologiyası (Cloud computing)- Əraziyə yerləşdirilən sensor və
cihazlar vasitəsi ilə əldə edilən məlumatlar bir hovuzda toplanır və toplanmış
məlumatların analiz edilməsi, və ən əsası nəticələrin müvafiq insanlara təqdim
edilməsi kimi məsələlər bulud hesablama metodu ilə həll edilir. Torpaq, hava və
məhsul və s. ilə əlaqəli məlumatlar bütünü bir mərkəzdə toplanır və orada
qorunur. Bundan əlavə, fermerlər buludda toplanmış kənd təsərrüfatı yenilikləri,
pestisidlər, toxumlar, gübrələr, qida maddələri və zərərvericilərə qarşı
mübarizə ilə əlaqədar müxtəlif kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin məsləhətləri
ilə zəngin olan bilgi xəzinəsindən də istifadə edə bilirlər (Ferkoun 2015).
Peyklər və
insansız hava nəqliyyatı (İHN) vasitələri- Günümüzdə peyk və pilotsuz uçuş aparatları kənd təsərrüfatında çox geniş istifadə olunmaqdadır. Peykdən alınan tarla şəkilləri üzərində
görüntü işləmə metodlarından istifadə edərək tarladakı problemli ərazilər müəyyənləşdirilir
və nəticə etibarilə istehsalçılar bu problemli ərazilərə daha çox vaxt ayırırlar
(Tamura və b. 2018). İHN vasitələri bitkilərdəki xəstəlik və zərərvericiləri
aşkar etmək, tarlanın su ehtiyacının müəyyənləşdirilməsi, məhsuldarlığın qiymətləndirilməsi,
alaq otların aşkarlanması, ərazidəki
işçilərə nəzarət və s. bunun kimi məqsədlər
üçün kənd təsərrüfatında çox geniş istifadə olunmaqdadır (Türkseven vb, 2016).
Məhsula vizual nəzarət etmək məcburiyyətində qalmadan vaxt və əməyə qənaət edən robot tətbiqetmələrdən biri olan dronlardan da kənd təsərrüfatında geniş istifadə olunmaqdadır. Dronlar gübrə və su kimi yükləri daşıya və paylaya bilir. Daha
inkişaf etmiş olanlar, bitki böyüməsini izləyəbilmək və məhsuladarlıqla əlaqədar
təxminlər verə bilməsi çox spektral və foto kameralarla təchiz edilmişdir.
Özünü idarə edən nəqliyyat vasitələri(Autonomous vehicles)və robotik sistemlər- Sürücüsüz nəqliyyat vasitələri və robot
texnologiyaları bir çox sahədə istifadə olunduğu kimi kənd təsərrüfatında da səmərəli
şəkildə istifadə olunmağa başlanmışdır. Bu texnologiyaların xərclərini
qarşılamaq üçün çox böyük ərazilərə ehtiyac var. Robotlar kənd təsərrüfatı
istehsalının demək olar ki, hər mərhələsində istifadə edilə bilər. Növbəti illərdə
robotların kənd təsərrüfatı istehsalında iri traktorları əvəz edəcəyi
düşünülür. Ağıllı kənd təsərrüfatında robot traktorlar, bitki əkən robotlar, məhsul
yığan robotlar, gübrələmə, alaq otları və zərərvericilərlə mübarizə üçün müxtəlif
robotlardan istifadə olunur (Tekin 2013). Kənd təsərrüfatında istifadə olunan
robotlar fermerlər üçün yavaş, təkrarlanan və yorucu işləri avtomatlaşdıraraq
onlara ümumi məhsuldarlığın artırılmasında kömək edir.
Sənaye 4.0 texnologiyaların kənd təsərrüftaına tətbiq
edilməsi hər anlamda müsbət bir addım olsa da lakin bunların tətbiqi uzun zaman
alacaqdır. Bu gün Sənaye 4.0 elmi,tədqiqat
və praktiki baxımdan çox inkişaf etmiş olsa da, kənd təsərrüfatında 4.0 hələ də
inkişaf etməkdə olan və az inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən nəzəriyyə olaraq
qalmaqdadır.
ƏDƏBİYYAT
1.1.Tekin,
B., 2018, Tarımsal Üretmn Geleceğ: Akıllı Tarım, TÜRKTOP Dergs, Sayı: 26, S. 26-27.
2. 2. Tamura,
M., Nimura, T. and Nato, K., 2018,
Development of Field Sensor Network System with Infrared Radiation Sensors, In
International Conference on Intelligent Interactive Multmeda Systemsand Services,
Springer, Cham. 74-83 pp.
3. 3.Türkseven,
S., Kızmaz, M. Z., Tekin, A. B., Urkan, E. ve
Serim, A. T., 2016, Tarımda Dijital Dönüşüm; İnsansız Hava Araçları
Kullanımı, Tarım Makinaları Bilim Dergisi, 12(4): 267-271
4. 4. Tekin,
A.B., “Tarım Robotları”, Tarım Makinaları Bilimi Dergisi, 2013, 9 (4): 273-278,
2013
5. Ferkoun,
M., (2015), “Cloud computing helps agriculture industry grow”,
